|
گونه هاي اثر گذاري و تجلی قرآن در شعر و ادب فارسی
سید محمد راستگو
ادب پارسی عرصهٔ جلوه و ظهور قرآن كریم است. شاعران و نویسندگان پارسی زبان از قرآن كریم متأثرند و در آثار و تألیفات خود این تأثیر را برجای نهاده‌اند. اثرپذیری ادب پارسی از قرآن كریم به دو گونه است.
در شماره‌های پیشین از دو نوع اثرگزاری واژگانی و گزاره‌ای سخن گفتیم. و اینك:
3. اثر پذیری گزارشی
در این شیوه گوینده مضمون و محتوای آیه‌ای را به صورت ترجمه یا تفسیر به پارسی گزارش می‌كند. خواه به صورت نقل قول مستقیم و یاد كردن این نكته كه سخن خود را ا ز قرآن گرفته است وخواه به صورت نقل قول غیر مستقیم و آوردن مضمون آیه از زبان خود.
برای نمونه فخرالدین اسعد گرگانی در بیتهای زیر ، آیهٔ شریفهٔ «یا اَیّهَا الَّذینَ آمَنُوا اَطیعُوا اللّه وَأَطیعوا الرَسُولَ وَاُولی الأَمْر مِنكُم؛ ای مؤمنان !پیروی كنید خدای را و پیروی كنید پیامبر را و كارداران خود را». (6) كه به آیهٔ ولایت معروف است به فارسی شرح و ترجمه كرده ا ست:
سه طاعت واجب آمد بر خردمند
كه آن هر سه به هم دارند پیوند
از ایشان است دل را شادكامی
وزایشان است جان را نیكنامی
دل از فرمان این هر سه مگردان
اگر خواهی كه یابی هر دو كیهان
بدین گیتی ستوده زندگانی
بدان گیتی بهشت جاودانی
یكی فرمان دادار جهان است
كه جان را زو نجات جاودان است
دوم فرمان پیغمبر محمد (ص)
گه آن را كافر بی دین كند رد
سیم فرمان سلطان جهان دار
به ملك اندر بهای دین دادار
ویس و رامین، تصحیح محجوب، ص 7
نمونهٔ دیگر بیتهای زیر از مهدی اخوان ثالث است كه در آنها آیهٔ شریفهٔ «وَلا تحسَبَنَّ الذین قُتِلوا فی سبیلِ اللّهِ اَمْواتاً بَلْ أَحْیاءُٔ عِندَ رَبّهِمْ یُرزَقُون؛ مبادا آنان را كه در راه خدا كشته شدند، مرده پندارید؛ كه آنان زندگانند و نزد خدای خود روزی می‌خورند». (7) را شرح و ترجمه كرده است:
آنان كه در طریق خدا كشته می‌شوند
هرگز گمان مدار كه نابود و مرده اند
بل زنده‌ا ند زندهٔ جاوید و جملگی
گوی شرف زعرصهٔ‌آفاق برده اند
نقد وجود بر كف دستان و با خلوص
جان عزیز خویش به جانان سپرده‌اند
بر خوان عشق دوست گرانمایه میهمان
رزق بقا خورند بر انسان كه خورده‌ا ند
خوش بر ضیافتی كه در آن میزبان خداست
مهمانش اولیا و شهیدان شمرده‌اند
تو را ای كهن بوم و بر دوست دارم،ص 207
4. اثر پذیری الهامی ـ بنیادی
در این شیوه گوینده مایهٔ سخن خویش را از آیه‌ای الهام میگیرد و سرودهٔ‌خویش را بر پایهٔ آن نكتهٔ الهام گرفته، بنیاد می‌نهد، به گونه ای كه آشنایان با آن آیه، با خواندن سرودهٔ‌شاعر آن آیه را نیز به یاد می آورند و آنها را در پیوند با یكدیگر می‌بینند، پیوندی گاه آن چنان نزدیك و آشكار كه بتوان سرودهٔ شاعر را ترجمه‌ای آزاد از آن آیه شمرد و گاه تا آنجا دور كه جز با تأمل و درنگ نتوان بدان پی برد.
مثلاً بیت زیر از سنایی:
تو پنداری كه بر بازی ا ست این میدان چون مینو
تو پنداری كه بر هرزه است این ایوان چو مینا
دیوان، ص 56
به گونه‌ای آشكار بر پایهٔ آیه هایی چون آیهٔ ؛ «وَ ما خَلَقنا السَّماء وَ الأَرضَ وَ ما بَینَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذینَ كَفَروا؛ ما آسمان و زمین و آنچه را میان آنهاست باطل و بیهوده نیافریدیم. این گمان آن كسان است كه كفر ورزیدند و برحق چشم پوشیدند». (8) بنیاد گرفته است، امّا این بیت حافظ:
طالع اگر مدد كند دامنش آورم به كف
وربكشم زهی طرب وربكشد زهی شرف
با پیوندی پنهان، باریك و دیریاب بر آیهٔ زیر بنیاد دارد:«قُلُ هَلْ تَربَّصُونَ بِنا إلا اِحْدَی الْحُسْنَییْنِ؛ بگو آیا جز یكی از دو نیكویی [پیروزی یا شهادت] چیزی برای ما چشم دارید». (9)
پیوند پنهان آنها نیز این گونه است كه در آیهٔ شریفه برای جهادگران و رزمندگان دو نیكویی یاد شده، یكی پیروزی «زهی طرب» و دیگری شهادت «زهی شرف». حافظ نیز در جهاد عاشقانهٔ‌خویش به دو چیز چشم دارد، یكی پیروزی و كشیدن دامن یار كه زهی طرب و دیگر شهادت و كشته شدن به دست او كه زهی شرف.
نمونه‌های دیگر:
هر كه را در جان خدا بنهد محك
مریقین را باز داند او زشك
مثنوی، 300/1
بنیاد گرفته برآ یاتی چون: «مَنْ یَتَّقِ اللّه یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا؛ هركس پرهیز و پارسایی كند، خدا راه بیرون شدن [ از تنگناها را ] پیش پای او می‌نهد». (10)
سود و زیان ومایه چو خواهد شدن زدست
از بهر این معامله غمگین مباش و شاد
حافظ ، دیوان، ص 120
الهام گرفته از آ یهٔ «لِكَیْلا تَأسُوْا عَلی ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتیكُم؛ تا بر آنچه از دستتان رفته، اندوه نخورید و بدانچه به دستتان رسیده شادی مكنید». (11)
به هر چه آری از نیك و از بد به جای
بد از خویشتن بین و نیك از خدای
بنیاد گرفته بر آیهٔ «ما اَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وََ اصابَكَ مِنْ سَیّئَةٍ فَمِنْ نََفْسِك؛ هر نیكی به تو رسد از خداست و هر بدی به تو رسد از خود تواست». (12)
خنك آن دم كه كند حق كَنهت طاعت مطلق
خنك آن دم كه جنایات عنایات خدا شد
بنیاد گرفته بر آیاتی چون:«اِلاّ مَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأولئِكَ یُبَدّلُ اللّه سَیِّئاتِهِمْ حسنات؛ آن كه توبه كند و كردار شایسته پیشه كند اینان‌اند كه خداوند بدیهاشان را با خوبی جایگزین می كند». (13)
پا نوشت‌ها :
6.نساء (4)، آیه 59.
7. آل‌عمران (3)، آیه 169.
8. ص (38)، آیه 27.
9. توبه (9)، آیه 52.
10. طلاق (65)، آیه 2.
11. حدید (57)، آیه 23.
12. نساءِ (4)، آیه 79.
13. فرقان (25)، آیه 70.
استناد امامان به آیات
|
